Meer dan ooit kampen minderjarigen met depressies, angsten, sociale isolatie, slaapgebrek, aandachtsproblemen en verslaving. Het welzijn van jongeren wereldwijd is de afgelopen jaren sterk gedaald. Een ontwikkeling die niet losstaat van een apparaatje dat bijna iedereen 24/7 dicht bij zich houdt.
Brain rot. Afgelopen december riep Oxford University Press dit woord uit tot het Woord van het Jaar 2024. Het verwijst niet naar een letterlijk verrottingsproces van de hersenen, maar naar de mentale en cognitieve achteruitgang als gevolg van telefoonverslaving. Een eindeloze stroom aan platte, betekenisloze beelden en filmpjes voedt deze verslaving.
Vooral kinderen hebben hier vandaag mee te maken. De hele dag door gaan plaatjes en korte filmpjes, van 15 tot 30 seconden, aan hen voorbij. Al op jonge leeftijd krijgen ze een smartphone in handen – voor zes op de tien kinderen van acht jaar geldt dit. Een schermtijd van acht tot tien uur per dag, alleen al op de telefoon, blijkt voor deze groep geen uitzondering te zijn. Leren of slapen lukt nauwelijks, want ze blijven scrollen.
Een schermtijd van acht tot tien uur per dag, alleen al op de telefoon, blijkt voor deze groep geen uitzondering te zijn.
Balletje trappen
Het klopt dat het online leven van de jongste generatie wereldwijze mensen maakt. Op platforms als TikTok en Snapchat doen kinderen creatieve inspiratie op en ze maken er vrienden. De digitale wereld kan verrijkend zijn, vooral voor jongeren die in het dagelijks leven weinig ruimte of aansluiting ervaren. Kunnen kinderen zich in sociale situaties onzeker voelen, online is contact eenvoudiger en hier leven ze soms in een grote community.
Tegelijkertijd is de rekensom eenvoudig: de tijd op het scherm gaat ten koste van andere dingen. Wie op zijn mobiel zit, trapt geen balletje, doet geen boodschap voor zijn moeder, leest geen boek en maakt geen huiswerk. Oogcontact en echte omgang met leeftijdsgenoten blijven in die tijd ook achterwege. Intussen bevinden kinderen zich in een levensfase waarin ze als mens nog zoveel vaardigheden en andere dingen moeten leren.
Dan gaat het nog niet over de kwaliteit van de dingen die ze online tegenkomen. Of over kindermisbruik dat volgens de politie steeds vaker begint bij Roblox, een onlinespel dat dus niet alleen door miljoenen kinderen wordt gespeeld. Of over de oud-bokser en influencer Andrew Tate, die tienerzonen met vrouwenhaat hersenspoelt. Of over porno, grensoverschrijdend gedrag, desinformatie, online haat, oplichting, cyberpesten en andere ellende.
“Scherm uit, gezin aan”
Als je wilt dat je kind een gelukkig en succesvol leven leidt, is er volgens de Amerikaanse hoogleraar psychologie Laurie Santos maar één antwoord op de vraag hoe oud een kind moet zijn voordat het zijn eerste mobiele telefoon krijgt: “Wacht zo lang mogelijk.” Dat is een gedachte die ook de nieuwe Nederlandse ouderbeweging Smartphonevrij opgroeien voorstaat. In steeds meer landen ontstaan vergelijkbare initiatieven van ouders die zich zorgen maken over het smartphonebezit onder kinderen en dit willen uitstellen tot een leeftijd van bijvoorbeeld veertien of zestien jaar. Ze verenigen zich, zodat hun kind niet de enige zonder mobieltje in de klas is. Ook lobbyen ze voor een smartphoneverbod op scholen en om de wettelijke leeftijdsgrenzen voor sociale media te verhogen en te handhaven. De bewegingen hebben elk duizenden tot tienduizenden aanhangers.
Met de slogan “Scherm uit, gezin aan” vraagt ook de Week van het Gezin, die volgende week op de kalender staat, aandacht voor dit onderwerp. Samen met andere organisaties zal GezinsPlatform.NL de Tweede Kamer hiervoor een concreet plan aanbieden. Vaker het scherm uitzetten komt ten goede aan de gezonde ontwikkeling van kinderen en aan de onderlinge verbondenheid die een gelukkig gezin kenmerkt, aldus de organisatie.
Politiek Den Haag is rond het onderwerp inmiddels al alert. Onlangs pleitte de Tweede Kamer voor een leeftijdslimiet voor sociale media, ongetwijfeld geïnspireerd door het verbod dat hiervoor sinds kort voor jongeren onder zestien jaar in Australië geldt. Hier liggen bij de politiek mogelijkheden en verantwoordelijkheden, maar niet minder bij techbedrijven. Het zijn de laatsten die aan virtuele platforms en apps een verslavend karakter geven en de gebruiker met algoritmes in zijn gedrag, aandacht en keuzes sturen. Dat CEO’s van techbedrijven hun eigen kinderen geen smartphone geven, onderstreept de ernst van de situatie.
Paradox
Jonathan Haidt zet in zijn invloedrijke boek Generatie angststoornis (2024) aan tot discussie over de rol van technologie in het leven van jongeren. De Amerikaanse sociaalpsycholoog, die vorige maand Nederland aandeed, wijst op het verband tussen de groeiende problemen bij jongeren en de opkomst van sociale media. Hij legt ook de vinger bij een nieuwe paradox: in de fysieke wereld beschermen ouders hun kinderen steeds meer, terwijl ze hen in de digitale wereld zonder toezicht vrijlaten. Deze overbescherming offline en onderbescherming online draagt bij aan de kwetsbaarheid van jongeren.
Deze overbescherming offline en onderbescherming online draagt bij aan de kwetsbaarheid van jongeren.
Tegelijk is het een gegeven dat kinderen dóen wat hun ouders doen – dus niet allereerst wat deze zeggen. Hun gedrag is in veel gevallen een spiegel van dat van volwassenen. De laatsten zijn ook daarom allereerst verantwoordelijk. Zij zijn niet alleen degenen die hun achtjarige kind een smartphone cadeau doen, maar geven hen ook voortdurend een voorbeeld. Dat doet de jonge moeder die met de ene hand de kinderwagen duwt en in de andere hand haar mobiel vasthoudt. En dat doet de vader die zijn tiener niet ziet, omdat hij op zijn mobiel bezig is.
Gouden appels
De Griekse mythologie kent het verhaal van Atalanta en de gouden appels. Atalanta is een snelle jonge vrouw die niet wil trouwen, tenzij een man haar kan verslaan in een hardloopwedstrijd. Veel mannen doen een poging, maar falen één voor één. Dan komt Hippomenes. Hij weet dat hij Atalanta’s snelheid niet kan evenaren, dus vraagt hij de hulp van Aphrodite, de godin van de liefde. Zij geeft hem drie gouden appels, afkomstig uit een mythische tuin. Tijdens de race gooit Hippomenes één voor één de gouden appels op de baan. Atalanta, nieuwsgierig en betoverd door hun schoonheid, stopt telkens om ze op te rapen. Ze verliest daardoor snelheid – net genoeg om Hippomenes te laten winnen.
Atalanta was gefocust, doelgericht, snel. Ze wist wat ze wilde en liet zich niet zomaar van haar koers brengen. Maar toen kwamen er gouden appels op haar pad. Ze waren mooi, glansden en trokken haar aandacht. En telkens stopte ze – kort, maar lang genoeg om de race te verliezen.
Vertragen
Ook wij vinden anno 2025 onderweg gouden appels op ons pad: de verleiding van succes, van een comfortabel leven, van de drang om gezien te worden. Een gouden appel is niet per se slecht, maar leidt af. Hij kost focus en vertraagt. Hij ligt voor je voeten te glimmen en schitteren en je móet bukken, kijken, aanraken – even maar – en dát moment kost je de overwinning.
De smartphone is misschien wel de meest glanzende gouden appel van deze tijd – altijd binnen handbereik, als een verlengstuk van onszelf, en voortdurend vragend om onze aandacht. Hij lonkt met beloftes van informatie, ontspanning en contact, en op zichzelf is hij niet verkeerd. Maar juist omdat hij zo vanzelfsprekend en verleidelijk is, weet hij zelfs de snelste en meest gefocuste af te leiden. Het is dan niet een ander die je onderweg naar de finish verslaat, maar dat doe je zelf, gedreven door onrust, hunkering naar prikkels, en de angst iets te missen.
Renbaan
Tijdens de toespraak bij zijn benoeming tot scriba van de Protestantse Kerk riep ds. Kees van Ekris op tot ‘bekering van levensstijlen die destructief zijn en slordig’. Gaat dit niet over ons mobielgebruik? Vraagt dit apparaatje, dat zo ontzettend handig, nuttig en leuk is, niet steeds om bekering, om innerlijke focus en discipline? Verstrooiing en versnipperde aandacht staan geestelijke diepgang in de weg.
In dit licht is het goed om de aansporing aan de Joodse christenen uit Hebreeën 12 in gedachten te houden: “Laten wij met volharding de wedloop lopen die voor ons ligt.” De renner legt alles af wat hem belemmert – “alle last en de zonde, die ons zo gemakkelijk verstrikt” – en houdt zijn blik gericht op Jezus. Een wedloop vraagt om toewijding en discipline. Maar juist die houding geeft energie en winst. Wie bewust omgaat met zijn tijd, ontdekt dat er ruimte ontstaat voor wat ertoe doet: geestelijke verdieping, echte verbinding, innerlijke rust.
In de exhortatie Christus Vivit (Christus leeft), een in 2019 verschenen officiële tekst van de roomskatholieke Kerk, roept paus Franciscus speciaal jongeren op om innerlijk vrij te worden en technologie bewust te gebruiken. Daarbij geeft hij een viertal handreikingen: Zoek waarheid en vermijd oppervlakkige content; gebruik sociale media om het goede nieuws van Jezus te delen; verlies je niet in likes en filters – je bent geliefd zoals je bent; en zoek echte ontmoeting, ook buiten het scherm. “Geen enkele digitale techniek kan de kracht van het aanraken, het zien, het luisteren of het aanwezig zijn vervangen”, aldus de paus.
Heroriëntatie
De schermstrijd van vandaag vraagt om meer dan regels of restricties. Ze vraagt om een heroriëntatie toe te laten. En om de wijsheid om, te midden van alle digitale afleiding, de blik te richten op het doel van ons leven – en daarin rust te vinden. Deze rust is geen digitale detox (ontgifting) of een lege agenda, maar een vrede die ontstaat als het leven zijn richting vindt in de Opgestane.